Badanie hormonu folikulotropowego (FSH) - czym jest i jak przebiega?

Badanie FSH - co to jest?

Badanie FSH jest badaniem stężenia gonadotropiny FSH, czyli folikulotropiny, wytwarzanej przez przysadkę mózgową. Badanie służy również do diagnostyki zaburzeń dojrzewania i miesiączkowania oraz niepłodności i impotencji.

Mechanizm działania hormonu folikulotropowego FSH zależy od płci. U kobiet hormon ten reguluje zmiany w endometrium w jednej z faz cyklu miesiączkowego oraz bierze udział w selekcji i utrzymaniu pęcherzyka dominującego w jajniku. Stężenie FSH u kobiety zależy od dnia cyklu oraz jej wieku. Odpowiednie stężenie hormonu świadczy o prawidłowej pracy osi podwzgórze-przysadka-gonady. Jeśli zostanie ona zaburzona, może być jedną z wielu przyczyn zaburzeń płodności.

U mężczyzn hormon FSH odpowiada za podtrzymanie i stymulację spermatogenezy. Wydzielanie tego hormonu reguluje estradiol i testosteron. Oddziałują one na podwzgórze, które następnie wywołuje reakcję na przysadkę za pomocą hormonu gonadoliberyny (GnRH).

W jakim celu wykonywane jest badanie FSH?

U kobiet

hormon FSH stymuluje jajniki do wytwarzania estrogenów (dzięki temu lepiej dojrzewają pęcherzyki jajnikowe), wpływa na przebieg cyklu miesiączkowego i pobudza owulację. Badanie stężenia FSH we krwi u kobiet jest jednym z badań wykonywanych przy podejrzeniu i ocenie:

• rezerwy jajnikowej,
• występowania policystycznych jajników,
• przyczyny zaburzeń menstruacyjnych takich jak nieregularne miesiączki lub krwawienia międzymiesiączkowe.

U mężczyzn

hormon FSH pobudza wytwarzanie nasienia w jądrach oraz stymuluje produkcję białek, które wiążą hormony płciowe. Badanie stężenia FSH u mężczyzn wykonuje się przy podejrzeniu i ocenie:

• niskiego poziomu plemników w nasieniu,
• funkcjonowania jąder,
• poziomu testosteronu,
• jakości wytwarzanych plemników.

U dzieci

hormon FSH wpływa na zachowanie odpowiedniego procesu dojrzewania. Zbyt wysokie lub niskie stężenie może przyczyniać się do przedwczesnego lub zbyt późnego dojrzewania. Badanie FSH u dzieci pozwala ocenić ich cykl dojrzewania i zachodzące w nim zmiany.

Jak kontrolowany jest hormon FSH?

Produkcja i emisja hormonu FSH regulowane są przez szereg hormonów uwalnianych z jajników i jąder.

System ten działa na zasadzie osi podwzgórze-przysadka-gonady. Podwzgórze wprowadza do obiegu hormon uwalniający gonadotropiny, który następnie wiąże się z receptorami przedniego płata przysadki mózgowej. Dzięki temu stymuluje syntezę i uwalnianie hormonu folikulotropowego, który jest przenoszony do krwiobiegu. Tam właśnie wiąże się z receptorami w jajnikach i jądrach. W związku z tym hormon FSH i hormon luteinizujący może, wykorzystując dany system, kontrolować funkcjonowanie damskich i męskich narządów płciowych.

Kiedy najlepiej wykonać oznaczenie hormonu?

Badanie stężenia hormonu FSH powinno odbywać się rano. Ma to związek z rytmem dobowym wydzielania hormonów przez przysadkę mózgową.

U kobiet oraz u młodych miesiączkujących dziewczyn badanie wykonuje się między 2. a 5. dniem cyklu miesiączkowego (czyli we wczesnej fazie folikularnej) - chyba że lekarz zaleci inaczej.

U dzieci (chłopczyków i dziewczynek niemiesiączkujących) i u mężczyzn konkretny dzień badań nie ma znaczenia. Ważne jednak, aby udać się do przychodni z samego rana.

Badanie hormonu folikulotropowego u kobiet wykonuje się najczęściej w momencie zauważenia problemów z płodnością, zaburzeń miesiączkowania i dojrzewania. FSH jest jednym z hormonów, które regulują cykl miesiączkowy kobiety. W niepokojącej sytuacji warto zwrócić się do specjalisty.

U mężczyzn badanie stężenia hormonu FSH wykonuje się między innymi w razie małej ilości plemników w nasieniu, w diagnostyce niepłodności czy nawet w przypadku podejrzenia choroby przysadki.

Prawidłowy poziom FSH - normy wyników

Poniżej przedstawiamy normy poziomu hormonu FSH w zależności od wieku, płci i cyklu miesiączkowego kobiety.

Norma FSH u kobiety w fazach cyklu miesiączkowego:

• 1 faza cyklu (menstruacja) – 3-12 IU/I;
• 2 faza cyklu (faza folikularna, pęcherzykowa) – <12 IU/I;
• 3 faza cyklu (faza owulacyjna) – 20-90 IU/I;
• 4 faza cyklu (faza lutealna) – <10 IU/I.

Norma FSH u kobiety:

• w okresie ciąży - <0,3 IU/I,

• w okresie menopauzy - 40-250 IU/I,
• po menopauzie - hormon FSH podwyższa się.

Norma FSH u mężczyzny:

• przed dojrzewaniem - <0,4 IU/I;
• w czasie dojrzewania - 1-9,2 IU/I.
• po okresie dojrzewania - od 1,4 do 12 IU/I.

Norma FSH u dzieci:

• od 1 - 5. roku życia – <0,4 IU/I;
• dziewczęta przed pierwszą miesiączką – 1-12 IU/I;

Podwyższone FSH

Wysoki poziom FSH u kobiet może oznaczać zmniejszoną rezerwę jajnikową, co jednocześnie wiąże się z mniejszą liczbą komórek jajowych i pęcherzyków. Może to oznaczać niskie szanse na zajście w ciążę.

Podwyższone FSH i LH u kobiet przy jednoczesnym niskim stężeniu estradiolu w surowicy krwi jest typowe dla okresu menopauzy.

Z kolei ten sam przypadek u kobiety poniżej 40. roku życia może świadczyć o:

• przedwczesnej niewydolności jajników (POF/POI),
• wygasaniu czynności jajników w wyniku np. chorób czy chemio- lub radioterapii,
• guzie jajnika,
• zespole policystycznych jajników (PCOS, jest jednym z głównych przyczyn niepłodności u kobiet),
• okresie okołomenopauzalnym lub rozpoczęciu okresu menopauzy,
• nieodpowiedniej terapii hormonalnej.

U mężczyzn podwyższone FSH może oznaczać:

• niewydolność jąder,
• uszkodzenia jąder, np. poprzez czynniki infekcyjne powodujące utrudnioną produkcję plemników, alkoholizm, chemioterapia, radioterapia,
• pierwotny hipogonadyzm, np. w zespole Klinefeltera,
• zaawansowany wiek (inaczej menopauza męska),
• nieodpowiednią terapię hormonalną,
• guzy przysadki mózgowej,
• zaburzenia przysadki mózgowej lub podwzgórza.

Z kolei wysoki poziom FSH i LH u dzieci może świadczyć o tym, że wkrótce rozpocznie się dojrzewanie lub że już się rozpoczęło. Natomiast jeśli dzieje się tak przed 9. rokiem życia u dziewczynki lub przed 10. rokiem życia u chłopca, może oznaczać to przedwczesne dojrzewanie.

Niski poziom hormonu

Niski poziom FSH może być skutkiem wielu nieprawidłowości w organizmie. U kobiet, jak i mężczyzn jedną z najpopularniejszych jest silny i chroniczny stres oraz przyjmowane leki, które zaburzają funkcjonowanie hormonów płciowych. Co jeszcze?

Obniżony hormon FSH u kobiet może występować przy:

• nieprawidłowym działaniu przysadki mózgowej lub podwzgórza,
• dysfunkcji hormonalnej jajników,
• problemach z podwzgórzem,
• dużej niedowadze (np. przez anoreksję lub silne niedożywienie),
• ciąży,
• hiperprolaktynemii.

Z kolei niski poziom FSH u mężczyzn

świadczyć o zaburzeniu pracy przysadki mózgowej lub podwzgórza - nie wytwarzają one odpowiednich ilości wszystkich lub niektórych hormonów płciowych.

Zaburzony poziom FSH u dzieci

może być oznaką opóźnionego dojrzewania płciowego. Może być to spowodowane:

• zespołem Turnera u dziewczynek,
• infekcją,
• niedoborem niektórych hormonów,
• zaburzeniem odżywiania,
• zaburzeniem pracy jajników lub jąder,
• zespołem Klinefeltera u chłopców.

U dzieci niski poziom FSH może objawiać się zauważalnymi zmianami fizycznymi.

Jak przygotować się do badania FSH?

W przypadku kobiet badanie FSH należy zrobić między 1. a 5. dniem cyklu miesiączkowego (czyli w fazie folikularnej) - chyba że lekarz zaleci inaczej. Podczas konsultacji z lekarzem przed badaniem FSH należy mu powiedzieć, jakie leki obecnie przyjmujemy. Lekarz, po dokładnej analizie, może zalecić odstawienie ich nawet do 4. tygodni przed badaniem. W innym przypadku mogą one wpłynąć na jego wynik. Na wynik badania wpłynąć może także obecność znacznika radioaktywnego np. po przebytym badaniu gruczołu tarczycy lub kości. O przeprowadzeniu takiej diagnostyki również należy poinformować lekarza.

Przed badaniem zaleca się nie pić alkoholu, palić papierosów oraz uprawiać intensywnej aktywności fizycznej. Warto również unikać picia dużej ilości herbaty lub kawy oraz powstrzymać się od posiłku maksymalnie 12 h. Z kolei w dniu badania FSH należy pamiętać o wypiciu najlepiej dwóch szklanek wody (bez cukru i innych dodatków smakowych). Trzeba przyjść również na czczo oraz być wyspanym i wypoczętym. Chwilę przed można posiedzieć w spoczynku około 10, 15 minut w pozycji siedzącej.

Jak wygląda przebieg badania?

Badanie FSH polega na standardowym pobraniu krwi w przychodni z żyły łokciowej za pomocą igły przez osobę uprawnioną. Po wkłuciu igły niewielka ilość krwi zostanie pobrana do probówki lub fiolki. Podczas badania można poczuć lekkie ukłucie - szczególnie przy wyciąganiu lub wkładaniu igły w żyłę łokciową. Badanie zajmuje zwykle maksymalnie 5 minut.

Czego spodziewać się po wykonanym badaniu?

Po badaniu może wystąpić niewielki krwiak lub uszkodzenie naczynia w miejscu wkłucia - nic więcej. Takie badanie jest w pełni bezpieczne i nie ingeruje w zdrowie pacjenta. Wynik badania FSH mierzy się w tak zwanych “mili-międzynarodowych jednostkach na milimetr”, w skrócie mlU/ML. Na wyniki czeka się zazwyczaj jeden lub dwa dni. Dokładną datę poda lekarz prowadzący.

Wynik badania pozwala stwierdzić poziom hormonu FSH w organizmie. Jeśli jest podwyższony, co oznacza między innymi mniejszą rezerwę jajnikową i małą możliwość zajścia w ciążę, lekarz ustali odpowiednie leczenie.

Trzeba jednak pamiętać, że lekarz może potrzebować dodatkowych badań innych hormonów płciowych, ponieważ sam wysoki lub niski FSH nie wystarczy, aby lekarz mógł postawić ostateczną diagnozę. Lekarz może zlecić wykonanie dodatkowych badań:

• hormonu luteinizującego LH,
• estrogenu,
• testosteronu.

Jeśli poziom FSH jest w normie, ale występuje inny problem, który utrudnia zajście w ciążę (np. niska liczba plemników, słaba jakość komórek jajowych lub embrionów) lekarz zaproponuje inne rozwiązanie, które przyspieszy czas do osiągnięcia ciąży.

Poziom których hormonów należy oznaczyć równolegle z FSH?

FSH powinno być badane równolegle z estradiolem, ponieważ podlega ujemnemu sprzężeniu zwrotnemu ze strony estradiolu. Oznacza to, że wydzielane przez przysadkę mózgową FSH wpływa na produkcję estradiolu przez jajniki, którego wyższy poziom zwrotnie przekłada się na zmniejszenie wydzielania FSH przez przysadkę (efekt hamuje przyczynę).

Może zdarzyć się tak, że niska wartość FSH będzie wynikiem wysokiego stężenia estradiolu, produkowanego przez torbiel czynnościową jajnika.

FSH a stymulacja hormonalna

FSH jest pośrednim markerem rezerwy jajnikowej i pozwala na ocenę odpowiedzi ze strony jajnika na stymulację egzogennym FSH (hormon folikulotropowy wprowadzany do organizmu z zewnątrz pod postacią środka farmakologicznego).

Tradycyjnie przyjmuje się, że wartość FSH w surowicy krwi w 2-3 dniu cyklu powyżej 15 IU/L, jest traktowane jako prognostyk złej odpowiedzi na stymulację i jest podstawą do wykluczenia pacjentki z dalszej stymulacji hormonalnej - może oznaczać to brak odpowiedzi na egzogenne FSH, czyli brak wzrostu pęcherzyków w jajniku.

Najczęściej zadawane pytania

Konsultacja merytoryczna:

lek. med. Marcin Trzeciak - Specjalista ginekolog-położnik