Hiperstymulacja jajników

Zespół hiperstymulacji jajników nazywany jest też OHSS, z ang. ovarian hyperstimulation syndrome. Hiperstymulacja jajników to stan, w którym dochodzi do powiększenia jajników i  niekontrolowanego wzrostu pęcherzyków oraz do przemieszczania się płynów ustrojowych do przestrzeni pozanaczyniowej w związku z nadmierną przepuszczalnością ścian naczyń. Do wystąpienia zespołu hiperstymulacji jajników przyczynić się może obecność gonadotropiny kosmówkowej (hormonu hCG).

Kiedy dochodzi do OHSS?

W większości przypadków hiperstymulacja jajników jest następstwem procesu kontrolowanej stymulacji jajników za pomocą leków z gonadotropinami przysadkowymi, która poprzedza in vitro lub inne techniki wspomaganego rozrodu. Zaburzenie to może jednak wystąpić także w przebiegu naturalnej ciąży – lekarze podejrzewają, że dochodzi do niej z powodu mutacji receptora hormonu FSH, zwiększającej jego wrażliwość na hormon hCG wydzielany w trakcie ciąży.

Stymulacja jajników w leczeniu niepłodności

Stymulacja hormonalna jajników polega na podaniu kobiecie leków powodujących pobudzenie pęcherzyków jajnikowych do wzrostu a następnie hormonu hCG, który wywołuje owulację i odgrywa istotną rolę w procesie dojrzewania oocytów. Przeprowadzenie sztucznej stymulacji w ramach przygotowania do in vitro zwiększa szanse pacjentki na uzyskanie odpowiednio wysokiej liczby dojrzałych komórek jajowych, które będzie można następnie zapłodnić w warunkach laboratoryjnych.

Ze względu na fakt, iż zbyt mała liczba oocytów stanowi przeszkodę w kontynuowaniu procedury, stymulację hormonalną stosuje się u większości kobiet podchodzących do in vitro. Niestety nie pozostaje ona bez wpływu na organizm i może doprowadzić do wystąpienia zespołu hiperstymulacji jajników, który – jak pokazują dane statystyczne – jest drugim w kolejności (po ciąży mnogiej) najczęstszym powikłaniem podczas starań o dziecko z zastosowaniem technik wspomaganego rozrodu.

Objawy zespołu hiperstymulacji jajników OHSS

Hiperstymulacja jajników może mieć jedną z czterech postaci: łagodną, umiarkowaną, ciężką lub krytyczną.

• Postać łagodna zespołu hiperstymulacji jajników objawia się nabrzmieniem brzucha, nudnościami i wzdęciami. U większości kobiet symptomy te ustępują samoistnie po kilku dniach (widoczna poprawa ma zwykle miejsce po miesiączce), ponieważ podana na koniec stymulacji dawka hormonu hCG utrzymuje się w krwiobiegu jedynie przez 6-9 dni.
• Umiarkowanie nasilony zespół hiperstymulacji, oprócz dolegliwości typowych dla postaci łagodnej, przejawia się biegunką lub wymiotami, bólem brzucha oraz powiększeniem jego obwodu.
• W postaci ciężkiej i krytycznej hiperstymulacja jajników powoduje zaburzenia oddychania, masywne wodobrzusze oraz bardzo wyraźne powiększenie jajników. Bez wdrożenia odpowiedniego leczenia może skutkować zaburzeniami krzepnięcia, niewydolnością krążenia, lub nawet śmiercią pacjentki.

Kto jest szczególnie narażony na hiperstymulację jajników?

Prawdopodobieństwo wystąpienia zespołu hiperstymulacji jajników jest większe u kobiet szczupłych, młodszych, posiadających wysoką rezerwę jajnikową, u których zdiagnozowano zespół policystycznych jajników. W rozwoju zaburzenia istotną rolę odgrywa również liczba stymulowanych pęcherzyków jajnikowych oraz stężenie hormonów płciowych (stężenie AMH przed stymulacją i wzrost estradiolu w jej trakcie), dlatego te parametry poddawane są wnikliwej kontroli podczas leczenia.

Hiperstymulacja jajników – leczenie

Pacjentka, u której stwierdzono zespół hiperstymulacji jajników, powinna znajdować się pod stałą opieką lekarską, zwłaszcza w przypadku cięższych postaci zaburzenia.

Podstawą leczenia szpitalnego jest bieżące uzupełnianie elektrolitów, albumin i białek, oraz odpowiednia podaż płynów dożylnych. Należy monitorować wydolność krążeniową i oddechową kobiety, ilość oddawanego moczu oraz wszystkie najważniejsze parametry laboratoryjne. W celu niedopuszczenia do wystąpienia powikłań zakrzepowo-zatorowych, pacjentce podaje się preparaty heparyn. Jeśli w opłucnej lub jamie brzusznej nagromadziły się płyny, konieczne jest ich odbarczenie, czyli nakłucie jamy brzusznej lub opłucnej i odprowadzenie nadmiaru płynu. Zdarza się, że istnieje potrzeba wdrożenia dializoterapii.

Podczas leczenia łagodnej lub umiarkowanej postaci zespołu hiperstymulacji jajników wskazane jest stosowanie diety bogatobiałkowej i przyjmowanie płynów izotonicznych. Ze względu na zwiększone ryzyko zakrzepowo-zatorowe należy zachować aktywność ruchową i unikać długotrwałego siedzenia lub leżenia w łóżku.

Profilaktyka hiperstymulacji jajników

Prawdopodobieństwo wystąpienia zespołu hiperstymulacji jajników maleje w przypadku właściwego doboru protokołu stymulacji i bezpiecznej dawki leków hormonalnych – jest to możliwe dzięki szczegółowym badaniom diagnostycznym przed podjęciem leczenia i określeniu czynników ryzyka. Dodatkowo stosuje się monitoring stężenia hormonów płciowych, aby możliwie wcześnie wykryć ewentualne nieprawidłowości.

Jeśli na etapie przygotowania do in vitro lekarz stwierdzi obecność wielu czynników ryzyka, a co za tym idzie – podwyższoną podatność na rozwój zespołu hiperstymulacji, może zalecić pacjentce skorzystanie z innego preparatu, nie zawierającego hormonu hCG. Właśnie dlatego niezwykle ważne jest prowadzenie stymulacji jajników przez doświadczonego i wyspecjalizowanego lekarza w klinice leczenia niepłodności.

Hiperstymulacja jajników a transfer zarodka

Objawy zespołu hiperstymulacji jajników mogą pojawić się w ciągu 3-7 dni od podania dawki hCG – mamy wówczas do czynienia z chorobą o wczesnym początku, która jest zależna od leków stosowanych podczas leczenia niepłodności. Jeśli do wystąpienia symptomów hiperstymulacji doszło po upływie dziesięciu lub więcej dni, jest to tak zwana postać późna hiperstymulacji, stymulowana przez naturalne hormony wydzielane na wczesnym etapie ciąży. Jak pokazują statystyki, choroba o późnym początku stanowi aż 70% ciężkich przypadków hiperstymulacji jajników. 

Aby nie dopuścić do nałożenia się obu postaci choroby, lekarz może zadecydować o odroczeniu transferu zarodka na kolejny cykl.

Hiperstymulacja jajników a ciąża

Gdy kobieta z łagodną postacią zespołu hiperstymulacji jajników zachodzi w ciążę, należy liczyć się z ryzykiem zaostrzenia choroby. Jest to na szczęście rzadkie zjawisko, a nasilenie objawów nie jest dramatyczne – zwykle postać łagodna przechodzi w umiarkowaną, a leczenie ogranicza się do odpoczynku i przyjmowania dużych ilości płynów (najlepiej tzw. izotoników). Leczenie szpitalne wdraża się dopiero po wystąpieniu dodatkowych symptomów, takich jak:

• zwiększenie obwodu brzucha,
• nadmierne przybieranie na wadze,
• zmniejszenie ilości wydalanego moczu.

Hiperstymulacja jajników – powikłania i zagrożenia

W wyniku nadmiernego zagęszczenia krwi u kobiet dotkniętych zespołem hiperstymulacji jajników może dojść do wystąpienia zakrzepicy żył głębokich lub do rozwoju zatorowości płucnej. Hiperstymulacja u pacjentek w ciąży zwiększa ryzyko cholestazy, cukrzycy ciążowej, zakażenia wewnątrzmacicznego, poronienia lub porodu przedwczesnego. Choroba nie ma wpływu na płód, a ewentualne powikłania u dzieci są – zdaniem lekarzy – związane z powikłaniami ciążowymi.

Konsultacja medyczna artykułu: lek. med. Robert Gizler z InviMed Wrocław oraz lek. med. Łukasz Lewandowski z InviMed Poznań.